Η ανακωχή των Μουδανιών και η παράδοση της Ανατολικής Θράκης στους τούρκους (20 - 29 Σεπτεμβρίου 1922)

Στο κέντρο διακρίνονται οι Πλαστήρας, Γονατάς και Χατζηκυριάκος

Οι βασικές προτεραιότητες της "επαναστατικής επιτροπής" Πλαστήρα - Γονατά όταν ανέλαβε πραξικοπηματικά την διακυβέρνηση της Χώρας, αποτέλεσε η ενίσχυση του μετώπου της Θράκης και η αποκατάσταση της εύνοιας των Συμμάχων (Αγγλίας - Γαλλίας) που είχε διασαλευτεί από τις μετανοεμβριανές κυβερνήσεις. Τις δύο αυτές προτεραιότητες τις ανέφερε ρητά η "επαναστατική επιτροπή" σε διάγγελμα της προς τον ελληνικό λαό. Προς την κατεύθυνση αυτή, ο Νικόλαος Πλαστήρας και οι συνεργάτες του όρισαν την κυβέρνηση που θα στήριζαν, υποβάλλοντας ένα κατάλογο με ονόματα στον Άγγλο πρέσβη Λίντλει και ζητώντας του να διαλέξει τα ονόματα που ήταν αρεστά στην Μ. Βρετανία. Ταυτόχρονα ορίστηκε ο Ελευθέριος Βενιζέλος που βρισκόταν στο Παρίσι ως αντιπρόσωπος της "επαναστατικής επιτροπής" έναντι των Συμμάχων.
Η κατάσταση στο μέτωπο της Ανατολικής Θράκης δεν ήταν καθόλου αποθαρρυντική. Ο Ελληνικός στρατός ήταν ισχυρός καθώς εκτός από το Δ΄ Σώμα στρατού, λίγο πριν από την κατάρρευση είχε μεταφερθεί μια ακόμη ενισχυμένη μεραρχία για να επιχειρηθεί η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης και έτσι να εκβιαστεί ο Κεμάλ σε συμβιβασμό. Είναι αληθές βέβαια πως το ηθικό των στρατιωτών ήταν πολύ χαμηλό. Ταυτόχρονα ανάμεσα στην Ελληνική Ανατολική Θράκη και τους Τούρκους του Κεμάλ που βρίσκονταν στην Νικομήδεια βρισκόταν η Κωνσταντινούπολη υπό Συμμαχική κατοχή. Ακόμα και αν οι Σύμμαχοι παρέδιδαν την Κωνσταντινούπολη στον Κεμάλ (και δεν προλάβαινε να την καταλάβει ο Ελληνικός στρατός από την Τσατάλτζα που απείχε μόλις 30 χλμ) η μεταφορά στρατευμάτων από την Ασία προς την Ευρώπη θα ήταν αδύνατη για τους Τούρκους καθώς δεν διέθεταν πλοία. Αντιθέτως το Ελληνικό ναυτικό θα ήταν ο απόλυτος κυρίαρχος, τόσο στο Αιγαίο όσο και στην θάλασσα του Μαρμαρά όσο και στον Εύξεινο Πόντο.

Η Ελληνική πλευρά είχε λοιπόν δυνατότητες για να ελιχθεί και να καθυστερήσει αποφασιστικά (η και να εμποδίσει) την μεταφορά των Τούρκων στην Ανατολική Θράκη. Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν πολύ διαφορετικά. Η διάσκεψη στα Μουδανιά άρχισε χωρίς τους Έλληνες, καθώς αυτοί δεν είχαν ακόμη φθάσει, με κύριο θέμα τη γραμμή που θα αποσύρονταν οι Έλληνες. Πρόκειται δηλαδή για μια ιδιόρρυθμη διάσκεψη ανακωχής που προδίκαζε τη Συνθήκη Ειρήνης και που υποχρέωνε τον έναν από τους δύο αντιπάλους να υποχωρήσει πολύ πέραν της γραμμής, την οποία κατείχε, και να παραχω­ρήσει μεγάλες εκτάσεις στον αντίπαλο. Κατά την αφήγηση του Ισμέτ Ινονού στον πολιτικό και μεγάλο Ιστορικό Σπύρο Μαρκεζίνη, το 1972, δέχθηκαν όλοι την προτροπή του: «Ας φθάσουμε σε ένα αποτέλεσμα και οι Έλληνες θα υποχρεωθούν να το δεχθούν».

Στους όρους της ανακωχής προβλεπόταν όχι μόνο η άμεση αποχώρηση του Ελληνικού στρατού από την Ανατολική Θράκη και την παράδοση της στους Τούρκους, αλλά προβλεπόταν και η εκκένωση της περιοχής από τους Έλληνες κατοίκους της εντός 15 ημερών! Η απόφαση των Συμμάχων για απόδοση της Ανατολικής Θράκης στην Τουρκία οδηγούσε και στην εγκατάλειψη της Κωνσταντινούπολης, των Στενών και της ουδέτερης ζώνης. Η ταπείνωση των Συμμάχων, μπορεί να εξηγηθεί από το ότι ήδη είχαν ικανοποιηθεί από τα κέρδη τους. Η Μεγάλη Βρετανία, στη Μεσοποταμία, το Κουρδιστάν και τα πετρέλαια της Μοσούλης. Η Γαλλία, στη Συρία και τον Λίβανο και η Ιταλία, με την καταστροφή της Ελλάδας. Είχαν αποσπάσει την Τουρκία από την προσέγγισή της προς τη Σοβιετική Ένωση, προς μεγάλη, βέβαια, απογοήτευση του Λένιν και του Τρότσκι, οι οποίοι ιδεοληπτικά φαντάζονταν την Τουρκία ως ηγέτιδα μιας παγκόσμιας αντιαποικιακής επανάστασης.

Όταν έφτασε η Ελληνική αντιπροσωπεία (στρατηγός Μαζαράκης, αντισυνταγματάρχης Σαρηγιάννης) και ενημερώθηκε για τους όρους της ανακωχής αρνήθηκε να υπογράψει δηλώνοντας πως δεν είχε εξουσιοδότηση για τόσες πολλές και κρίσιμες παραχωρήσεις. Ο Νικόλαος Πλαστήρας αρχικώς περιόδευσε στις πόλεις της Ανατολικής Θράκης για να επιθεωρήσει τις Ελληνικές μονάδες και να ανορθώσει το ηθικό τους. Ταυτόχρονα επισκέφθηκε πολλές πόλεις εμψυχώνοντας τους Έλληνες κατοίκους και υποσχόμενος πως η "επαναστατική επιτροπή" θα έκανε ότι μπορούσε για την προστασία τους και δεν θα τους εγκατέλειπε σε καμία περίπτωση. Αμέσως μετά μετέβη ο ίδιος στα Μουδανιά όπου πληροφορήθηκε το περιεχόμενο των όρων της ανακωχής που ήδη είχαν συμφωνήσει οι Αγγλογάλλοι με τον Κεμάλ. Οι σύμμαχοι ενημέρωσαν την Ελληνική κυβέρνηση ότι σκόπευαν να υπογράψουν την ανακωχή ακόμη και μονομερώς. Ο Πλαστήρας αρνήθηκε να υπογράψει μια τέτοια "ανακωχή" που ισοδυναμούσε ουσιαστικά με παράδοση άνευ όρων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος τηλεγράφησε τόσο στην Ελληνική κυβέρνηση όσο και στην αντιπροσωπεία στα Μουδανιά να αποδεχθούν και να υπογράψουν τους όρους της επώδυνης ανακωχής χωρίς δισταγμούς και δεύτερες σκέψεις.

Λόγω κακής συνεννόησης (φαίνεται από τα τηλεγραφήματα πως οι υπεύθυνοι του Ελληνικού υπουργείου εξωτερικών δεν γνώριζαν ότι τα Τουρκο-Βουλγαρικά σύνορα του 1915 δεν ήταν ο Έβρος ποταμός) η Ελληνική αντιπροσωπεία με επικεφαλής τον Μαζαράκη αποχώρησε από τα Μουδανιά χωρίς να υπογράψει. Τελικώς μετά από συνεχείς πιέσεις του Βενιζέλου από το εξωτερικό η κυβέρνηση Κροκιδά αναγνώρισε την ανακωχή. Στις 25.9.1922 ο Βενιζέλος τηλεγράφησε από το Παρίσι: «Ανατολική Θράκη απωλέσθη ατυχώς δι’ Ελλάδα» και: «Ανάγκη Θράκες να εγκαταλείψωσι την γην, ην από τόσων αιώνων κατοικούσιν, αυτοί και πρόγονοί των».

 Το βασικό αποτέλεσμα της Ανακωχής αυτής είναι ότι ουσιαστικά δημιούργησε τετελεσμένα γεγονότα υπέρ των Τούρκων για την Συνθήκη Ειρήνης που υπογράφτηκε αργότερα στην Λοζάννη. Μια άλλη παρενέργεια της ανακωχής των Μουδανιών είναι ότι οι Τούρκοι στις διαπραγματεύσεις στην Λοζάννη αξίωναν και την Δυτική Θράκη, επ΄απειλη πολέμου. Το τραγικότερο όλων όμως, ήταν ότι πάνω από 250.000 Έλληνες αναγκάστηκαν να εκπατριστούν από την Ανατολική Θράκη εγκαταλείποντας τις περιουσίες τους και τα σπίτια τους ολοκληρώνοντας την τραγωδία της Μικρασιατικής Κατατροφής. Η αποχώρηση των Ελλήνων κατοίκων της Ανατολικής Θράκης από τις εστίες τους, και λόγω των περιορισμένων μέσων της εποχής, έγινε υπό δραματικές και τραγικές συνθήκες. Είναι χαρακτηριστικό πως οι Άγγλοι αρνήθηκαν να δώσουν παράταση στην εκκένωση ακόμη και για μια εβδομάδα!! Συνολικά, μαζί με τους στρατιώτες και τους Έλληνες δημοσίους υπαλλήλους μετακινήθηκαν προς την Ελληνική μεθόριο πάνω από 400.000 άνθρωποι.

Συμπεράσματα

Από τα γεγονότα όπως εξελίχθηκαν, αλλά και από τις συνθήκες που επικρατούσαν, μπορούμε να βγάλουμε στέρεα συμπεράσματα για τις μεγάλες προσωπικές ευθύνες του Νικόλαου Πλαστήρα, του Ελευθέριου Βενιζέλου και των υπολοίπων μελών της "επαναστατικής επιτροπής για την απώλεια της Ανατολικής Θράκης, αλλά και της γενικότερης αρνητικής τροπής των τελικών διαπραγματεύσεων για την μόνιμη συνθήκη ειρήνης που έγιναν αργότερα στην Λοζάννη. Είναι, πιστεύω, χαρακτηριστικό ότι τα ίδια αυτά πρόσωπα (Πλαστήρας, Γονατάς κτλ) ένα μήνα μετά είχαν το κουράγιο χωρίς ίχνος αυτοκριτικής να εκτελέσουν στο Γουδί τους βασικότερους πολιτικούς τους αντιπάλους για την απώλεια της Μικράς Ασίας. 

Στο εύλογο ερώτημα του λόρδου Κόρζον: «Ποιος θα υποχρεώσει τους Έλληνες να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη;» απάντησαν οι ίδιοι οι Έλληνες. Η Ανατολική Θράκη εγκαταλείφθηκε εθελόδουλα, ώστε να μη βρεθεί η Μεγάλη Βρετανία στη δυσάρεστη θέση να συγκρουστεί με την Τουρκία. Και αυτό παρά το ότι πολλοί πίστευαν ότι, αρνούμενοι να εγκαταλείψουν την Ανατολική Θράκη τις μέρες εκείνες, οι Έλληνες δεν είχαν να χάσουν απολύτως τίποτε και θα κέρδιζαν πολύτιμο χρόνο. Αναμφίβολα πάντως ισχύει το ελαφρυντικό για τον Πλαστήρα ότι ποτέ στο παρελθόν δεν είχε διαχειριστεί τέτοια θέματα ενώ δεν είχε την παραμικρή πολιτική εμπειρία.

Ένα από τα βασικά επιχειρήματα των υποστηρικτών της εκτέλεσης των "έξι" ήταν ότι οι μετανοεμβριανές κυβερνήσεις επαναφέροντας των Βασιλιά Κωνσταντίνο που ήταν πρόσωπο αντιπαθές στους Συμμάχους απώλεσαν τη εμπιστοσύνη τους και για τον λόγω αυτό έπαψαν να μας βοηθούν. Το επιχείρημα αυτό είχε περίοπτη θέση στο σκεπτικό του κατηγορητηρίου της προαποφασισμένης "δίκης" των εξι που ακολούθησε. Όπως όμως είδαμε από την παραπάνω αφήγηση, ενώ ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος είναι έκπτωτος και εξόριστος και το σύνολο της αντιβενιζελικής πολιτικής ηγεσίας στην φυλακή, την εξωτερική πολιτική χειρίζεται ο Βενιζέλος αυτοπροσώπως και η κυβέρνηση Κροκιδά αποτελείται από πρόσωπα που επιλέχθηκαν με τον πλέον επαίσχυντο τρόπο από ξένες πρεσβείες, οι Σύμμαχοι όχι μόνο δεν αλλάξαν πολιτική έναντι της Ελλάδος αλλά πρόδωσαν με ευκολία τον παλαιό τους Σύμμαχο που τους πρόσφερε τόσες υπηρεσίες στο παρελθόν, με τον επαίσχυντο τρόπο που περιγράψαμε.

Αντιπροσωπευτικός της ηττοπάθειας του Ελευθέριου Βενιζέλου είναι ο τρόπος με τον οποίο αρχίζει την επιστολή του προς τον στρατηγό Νίδερ, Διοικητή της Στρατιάς Θράκης, την 2.11.1922, αμέσως μετά την εγκατάλειψη της Ανατολικής Θράκης. Γράφει ο Βενιζέλος:
«Φίλτατε στρατηγέ,
Επιθυμώ να σας συγχαρώ διά την επιτυχίαν μεθ’ης εξετελέσατε την θλιβεράν εντολήν της εκκενώσεως της Αν. Θράκης. Θέλω να σας είπω πόσην αληθή υπερηφάνειαν ησθάνθην, όταν, εις το υπουργείον των Εξωτερικών εν Αγγλία, μου ανεκοίνωσαν σχετικόν τηλεγράφημα του στρατηγού Χάριγκτον, εκφράζοντος την εκτίμησίν του διά τον τρόπον καθ’ όν έγινε η εκκένωσις….»