Η πρώτη αναδιάρθρωση του νεοελληνικού χρέους (ο μεγάλος συμβιβασμός του 1878-1879)

Η Ελλάδα με επαχθείς όρους μπαίνει στην τροχιά
του υπερδανεισμού που μετά μια δεκαετία 
θα οδηγήσει σε νέα χρεοκοπία

γράφει ο Τ. ΚΑΤΣΙΜΑΡΔΟΣ
Η Ελλάδα αποκλεισμένη από τις δυτικές κεφαλαιαγορές, λόγω των στάσεων πληρωμών του 1827 και 1843, είχε προσφύγει σ' έναν ληστρικό εσωτερικό δανεισμό, για να καλύψει τα δημοσιονομικά της ελλείμματα. Εθνικός τoκογλύφος αναδεικνύεται η Εθνική Τράπεζα, που δανείζει με πολλαπλάσια επιτόκια από κείνα των αγορών, απομυζώντας κάθε εθνική παραγωγή.

Παρά τις προσπάθειες από την εποχή ακόμη του Καποδίστρια, ως και την πρώτη δεκαετία της βασιλείας του Γεωργίου Α', για συμβιβασμό με τους δανειστές της (ομολογιούχους των πρώτων δανείων και Τρεις Προστάτιδες Δυνάμεις) η είσοδος στις χρηματαγορές παρέμεινε ερμητικά κλειστή. Κυρίως, εξαιτίας της αγγλικής πολιτικής. Η διεθνής συγκυρία και η βρετανική πολιτική αλλάζουν προς τα τέλη της δεκαετίας του 1870. Από την άλλη, όπως το θέτει ο Α. Ανδρεάδης, ήταν απολύτως αναγκαίος ο εξωτερικός δανεισμός: "Αι πρόοδοι του ελληνικού κράτους ήταν καταφανείς και η εξόγκωσις των ελληνικών προϋπολογισμών έτι καταφανεστέρα. Η ανάγκη εισροής εν Ελλάδι ξένων κεφαλαίων κατεδεικνύετο οσημέραι επιτακτικωτέρα, τοσούτον μάλλον καθ' όσον η παρασκευή αξιομάχου στρατού και στόλου, εν μέσω πλήρους ανατολικής σ' κρίσεως, ζήτημα ζωής και θανάτου".
Υπέρογκα τοκομερίδια
Οι ξένοι ομολογιούχοι των δύο δανείων της ανεξαρτησίας (1824 και 1825) υπολόγιζαν ότι η Ελλάδα χρωστούσε γύρω στα 1875, που ο συμβιβασμός μπαίνει στην ημερήσια διάταξη, περίπου 10 εκατ. λίρες στερλίνες. Να υπενθυμίσουμε ότι το αρχικό ονομαστικό κεφάλαιο των δανείων ήταν μόλις 2,8 εκατ. Τα υπόλοιπα ήταν καθυστερούμενα τοκομερίδια!

Το ποσό, όπως και ο τρόπος υπολογισμού του, ήταν απολύτως παράλογος. Αυτό άλλωστε καταδεικνύεται από την προθυμία των δανειστών ν' αναγνωρίσει η Ελλάδα πάγιο χρέος 1,5 εκ. και με τόκο 5% να τους αποφέρει ετήσιο τόκο 75.000 λίρες. Η ελληνική κυβέρνηση προτείνει 1,2 εκατ. και τόκο 5% στον οποίο θα περιλαμβάνεται, όμως, και χρεολύσιο.
Οι μακρές συζητήσεις, με πρωτοστάτη από ελληνικής πλευράς τον επιτετραμμένο στο Λονδίνο Ι. Γεννάδιο, θα καρποφορήσουν στα τέλη του 1878 (περίοδος της εναλλαγής κυβερνήσεων Κουμουνδούρου-Τρικούπη). Ετσι, οι παλιές ομολογίες μετατρέπονται σε νέες ύψους 1,2 εκατ. με τόκο 5% και χρόνο απόσβεσης την τριακονταπενταετία. Ως εγγύηση η ελληνική κυβέρνηση υποθηκεύει τις εισπράξεις από τον φόρο χαρτοσήμου και τελωνειακά έσοδα. Τελικά, τα ελληνικά χρεόγραφα θα μπουν στο χρηματιστήριο από τα μέσα του 1880. Την "αναδιάρθρωση" του χρέους το 1878-79 και τους όρους που έγινε ο ιστορικός Γ. Δερτιλής ανακεφαλαιώνει ως εξής:

• Οι ελάχιστοι κληρονόμοι των ομολογιούχων, που είχαν αγοράσει τα χρόνια 1824-25, στην τιμή των 56-59 λιρών ελάχιστα έχασαν.
• Οσοι είχαν αγοράσει κατά την πτώχευση του 1847 και μετά γύρω στις 15 λίρες, προσδοκώντας κάποιον συμβιβασμό τριπλασίασαν τα κεφάλαιά τους.
• Οσοι είχαν κερδοσκοπήσει μέχρι το 1878 αγοράζοντας σε 5-7 λίρες τριπλασίασαν έως και οκταπλασίασαν το κεφάλαιό τους. Ακόμη κι αν αφαιρεθούν τόκοι και ανατοκισμοί του αρχικού κεφαλαίου πάλι κέρδισαν.

Από το 1879 έως το 1930 το ελληνικό κράτος επιμελέστατα κατέβαλλε τους τόκους που καθορίστηκαν με τον συμβιβασμό. Οι τελευταίες ομολογίες του συμβιβασμού θα εξοφληθούν στην Ολλανδία το 1930, έναν αιώνα μετά τη σύναψη των δανείων της ανεξαρτησίας. Ετσι αρχίζει ο υπέρμετρος εξωτερικός δανεισμός της επόμενης περιόδου που θα οδηγήσει στην πτώχευση του 1893. Για να ανοίξει ένας άλλος φαύλος κύκλος...

Διφορούμενες οι εκτιμήσεις των ιστορικών
Σ' ένα απάνθισμα από παλιότερα ως πιο πρόσφατα κείμενα ιστορικών οι προσεγγίσεις για τον συμβιβασμό του 1878 ποικίλλουν:
"Η σύμβασις εξασφαλίζουσα των δανειστών τα δίκαια, απαλύνουσα εθνικόν ρύπον (εννοεί τη στάση πληρωμών) και ανοίγουσα εις τα ελληνικά χρεώγραφα το χρηματιστήριον του Λονδίνου εγένετο και εν Αγγλία και εν Ελλάδι δεκτή μετά πλείστης ευμενείας και μεγάλου ενθουσιασμού". (Α. Ανδρεάδης )
"Το κλείσιμο των δυο δανείων της ανεξαρτησίας δεν ζημίωνε τους ομολογιούχους, αφού αντικρίζει ακριβώς το οφειλόμενο ποσό? Οι ξένοι ομολογιούχοι είχαν εξαργυρώσει τις ομολογίες σε ποσοστό 20-30% της αξίας τους, κατά συνέπεια απ τον διακανονισμό ωφελούνταν? Ο δρόμος για τον εξωτερικό δανεισμό είχε ανοίξει και μαζί του άνοιξαν διάπλατα οι πόρτες της ξενικής εξάρτησης της χώρας". (Γ.Κατσούλης ? Μ. Νικολινάκος- Β. Φίλιας)
"Ο συμβιβασμός είχε επιτευχθεί με τις ευλογίες των Βρετανών. Η Οθωμανική Αυτοκρατορία είχε ηττηθεί (εννοεί στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο 1877-78). Σε αυτήν την μείζονα κρίση του Ανατολικού ζητήματος οι ελληνικές κυβερνήσεις κατόρθωσαν να ελέγξουν τις αλυτρωτικές τους διαθέσεις και να κρατήσουν τη χώρα μακριά από τον πόλεμο, ακολουθώντας τις επιθυμίες της Μεγάλης Βρετανίας. Με τον συμβιβασμό και το άνοιγμα των δυτικών χρηματαγορών η Ελλάδα έλαβε για την άψογη στάση της την οικονομική της ανταμοιβή". (Γ.Δερτιλής )
"Η Ελλάδα θα βρεθεί το 1878 υποχρεωμένη να καταλήξει σε συμβιβασμό και με μάλλον δυσμενείς όρους. Θα επωφεληθεί δε αμέσως των νέων δυνατοτήτων που της πρόσφεραν οι διεθνείς κεφαλαιαγορές? Η ενσωμάτωση (στις αγορές) θα γίνει κατά τρόπο δυσμενή και χωρίς τις απαραίτητες θεσμικές ικανότητες διαχείρισης του δημόσιου χρέους". (Κ. Κωστής- Δ. Πετμεζάς)

Τα κέρδη των ομολογιούχων
Η εξέλιξη της τιμής των ομολογιών των δύο δανείων της ανεξαρτησίας μέχρι τον συμβιβασμό του 1878-1879 είναι αποκαλυπτική για τα κέρδη των ομολογιούχων:

• Ονομαστική αξία (1824-1825): 100 λίρες
• Τιμή έκδοσης (υπό το άρτιο): 55-59 λίρες
• Τιμή αγοράς από πρώτους αγοραστές: 55-59 λίρες
• Τιμή συγκέντρωσης από κερδοσκόπους: 5-15 λίρες
• Τιμή συμβιβασμού: 43 λίρες

Σε κάθε περίπτωση, επομένως, αποκόμισαν σχετικά μεγάλα κέρδη.
Ο τελικός λογαριασμός
Σύμφωνα με τον επίσημο "λογαριασμό μετατροπής των δανείων του 1824 και 1825" η Ελλάδα χρωστούσε το 1878 περίπου 10 εκατ. λίρες στερλίνες:

• 2,8 εκατ. από τα δύο αρχικά δάνεια
• 7,2 εκατ. συνολικά για καθυστερούμενους τόκους και των δύο δανείων

Το ποσό αυτό μετατρεπόταν σε νέες ομολογίες 1,2 εκατ. Δεν παρουσιάστηκαν μέσα στον ορισμένο χρόνο κάτοχοι παλιών ομολογιών, οπότε το αντίστοιχο χρέος διαγράφηκε και η Ελλάδα πλήρωσε μικρότερο ποσό, αλλά πάντα υπέρογκο.